10 ।। दशसुन्दरीचरितम् ।। (अलिबाग, कर्नाळा शिरढोण -)

 

                 ।। दशसुन्दरीचरितम् ।।

 10 अलिबाग, कर्नाळा शिरढोण -

अलिबागच्या  समुद्रकिनार्‍यावरील सरकारी बंगल्यांमधला SP बंगला हा सर्वात शेवटचा सरकारी बंगला. रेस्ट हाऊस, जज्ज, कलेक्टर, वनविभागाप्रमुख, पोलीसप्रमुख अशा प्रमुखांचे बंगले समुद्रकिनार्‍यावर आाहेत. ह्या बंगल्याच्या पलिकडे लोबो नावाच्या बाईंचा बंगला होता. आणि गावची मसणवटही. लपलपणर्‍या ज्वाला जवळ जवळ दररोज, सकाळसंध्याकाळ, किमान दिवसाआड कोणाला तरी कुशीत घेत. रात्रीच्या अंधारात त्या केशरी प्रकाश-नक्षीत बसून शिव आाणि पार्वती सारिपाटाचा खेळ खेळत असतील तर ते आमचे सख्खे शेजारीच होते. असो.

लोबोबाई अधून मधून सकाळी फिरायला आल्यावर आामच्याकडे थांबून बोलून जात. तर कधी मला त्यांच्याकडे घेऊन जात आणि त्यांच्याकडे चॉकलेट कॉफी घेतल्याशिवाय सोडत नसत. त्यांच्याकडचं जामचं झाड शेंड्यापासून जमिनीपर्यंत जामांनी लगडलेलं असे.

 

ह्या दोन मजली बंगल्याच्या दुसर्‍या मजल्यावर दोन प्रचंड हॉल्स म्हणजेच शयनकक्ष. ह्या शयनकक्षाला लागून एक अर्धचंद्राकृती सुंदर सज्जातून बाहेरचा निसर्ग अनुभवणे ही एक अनुभूती असे. अंधारातून खळ्ळखळ्ळ आवाज येत होता रात्रभर. लाटा किनार्‍यावर येऊन फुटत होत्या. सतत  फुटणार्‍या लाटांच्या  आवाजाची, समुद्राच्या घनगंभीर गाजेची सवय नसल्याने झोपेनेही जरा सावध पवित्रा घेतला होता. चंद्राची मधलीच कुठची तरी कला अस्ताला जात होती. तिची शेवटची प्रकाशकिनार समुद्रात बुडाली. रात्र संपली नव्हती. त्या अंधारातच आचानक काहीही न बोलता माझा हात धरून मला पश्चिमा दूर नेत होती. अजून दूरवर सुदूर पश्चिमेला- -भारताचा किनारा सोडून थेट येमेनच्या किनार्‍यावर - - अगदी सरळ, समोर---- थेट एडनच्या तुरुंगात. समुद्राने म्हटलं तर वेगळं केलं होतं. म्हटलं तर सांधलं होत.---- आणि मी-

 

अलिबाग नाम गावी । सज्जात मी उभी ही

अंधारल्याच रात्री । भय ना शिवे मनासी ।

 

नव्हतेच चांदणेही । तरि जाग सागरासी

`चल मित्र तूच माझा' । वदलेच मी तयासी ।

 

`बोलूच अंतरंगी । जे साठले दिसांचे

जे सांगण्यास कुणिही । नव्हतेच योग्यतेचे' ।

 

लाटाच सागराच्या । फुटता तटी निनादे

गंभीर गाज कसली । तिमिरास भेदुनी ये ।

 

अस्वस्थ का करे ही । माझ्या मनास ऐसी

तो नाद का श्रुतीसी । पुसतोच प्रश्न काही ।

 

अंगावरीच माझ्या । रोमांच का उभे हे

सांगे मलाच भासे । सिंधूचि दुःख अपुले ।

 

``तू ऐकतेस नेमे । ध्वनि जो जळात वाहे

खळखळाट तो न माझा । ध्वनि दूरचाच तो ये ।

 

मी सांधतोच भूमी । मी जोडतो किनारे

मी पूर्व पश्चिमेचे । सांगतो एक नाते ।

 

तट जोचि भारताचा । येमेनशी जुळाला

तेथेच एडनमधे । कारागृहीच तिथल्या ।

 

अजुनी उठे ध्वनी तो । खळखळा जीवघेणा

त्या साखळ्याच पायी । बेड्या मणामणांच्या।

 

कंठात लोह बेडी । जखडेचि घट्ट जीवा

वनराज तोचि छावा । भय दावि इंग्रजांना ।

 

तो वासुदेव फडके । बळवंत पुत्र ऐसा

मृत्यूहि घाबरे त्या । होता असा दरारा ।

 

टोपीकरांस भीती । त्याचीच फार वाटे

स्वातंत्र्य भारताचे । मिळविण्या वीर झुंजे ।

 

उठविले भारतीया । झालेच लोक जागे

संग्राम थोर केला । स्वातंत्र्य लाभण्या ते ।

 

फितुरीच शाप आम्हा । वाटेचि खेद भारी

हा! हा! च घात झाला । आलाच सिंह हाती ।

 

त्यासीच एडनमधे । यातना दिल्या असह्य

तरिही वदे हसोनी । देहास दुःख बाह्य ।

 

संबंध भावनांशी । नाहीच यातनांचा

का अग्निदिव्य करण्या । भय कांचना मनी त्या ।

 

जळुनीच हीण जाते । अग्नीमधेच सारे

करुनीच अग्निदिव्या । उतरते खरेचि सोने

 

शिरढोण गाव त्याचे । माहीत ना कुणाला

तो पुत्र ह्याच भूचा । माहीत ना कृतघ्ना ।

 

स्पर्शून रोज येतो । कारागृहास तिथल्या

चरणावरीच भूच्या । नमवी सदैव माथा ।

 

बेड्याच खळखळा त्या । तोडून मृत्यु गेला

तो नाद त्या ध्वनीचे । अप्रूप ह्या जलाला ।

 

वाहून आणतो `तो' । ध्वनि तोचि रोज येथे

लाटांसवेच माझ्या । शिरढोण ग्राम ऐके ''।

 

झाला तटस्थ सिंधु । देऊन वादळासी

माझ्या मनात लाटा । उठती अनंत वेगी

 

नयनांचिया किनारी । फुटतीच आदळोनी

नेत्रा झुगारिते का । भरतीच भावनांची

 

पुसुनीच नेत्र माझे । क्षितिजापलीकडे मी

पाहून वंदन करी । वीचींस थोर त्या मी ।

 

करुनी प्रणाम त्याची । रत्नाकरास विनवी

कर काम एक माझे । करु नको मला मनाई

 

नित जोडतो किनारे । गुज पोचवी मनीचे

दाही दिशात घुमतो । ध्वनि त्यास सांग वेगे ।

 

आहेच क्षुद्र जरि मी । कोणी अरुंधती रे

``हे क्रांतिवीर सिंहा । घे वचन तूचि माझे ।

 

स्वातंत्र्य भारताचे । टिकविण्या लेखणी ही

चालेल नित्य माझी । हे ध्येय एक चित्ती ।

ब्रिटिशांनी किलोकिलोंच्या साखळदंडांनी बांधून ठेवलेले वासुदेव बळवंत त्यांच्या कारागृहातील त्या ओल आलेल्या रंगहीन खोलीत येरझारा घालत होते. त्यांच्या गळ्यातील, हाता पायातील त्या किलोकिलोंच्या साखळ्या आवाज करत होत्या खळ्ळखळ्ळ! साखळदंडांचा तो घनगंभीर ध्वनी घुमत राहिला आणि लाटांसोबत वाहत राहिला - -खळ्ळखळ्ळ! “आता कळलं नां, हा ध्वनी माझ्या लाटांचा नाही. मी फक्त तो तुमच्या पर्यंत पोचवायचा प्रयत्न करतीए. थेट रायगड जिह्यातल्या त्यांच्या शिरढोणगावापर्यंत! गावही माहित नाही ना तुला.  दुःखाने खाली मान घालून ती म्हणाली “कोणालाच माहित नाही - - -कोणालाच माहित नाही. ”

शिरढोण मनात घर करून राहिलं. पनवेलजवळील कर्नाळ्याचं अभयारण्य आणि ऐतिहासिक किल्ला ``कर्नाळा’’ याच्या पायी हे गाव आहे. वासुदेव बळवंतांचे आजोबा अनंतराव ह्या कर्नाळा किल्ल्याचे किल्लेदार होते. ते बेसावध असतांना इंग्रजांनी कर्नाळ्यावर हल्ला करून किल्ला जिंकून घेतला. किल्ला सोडून खाली यायला लागलं. ते कर्नाळ्याच्या पायथ्याशी शिरढोण येथे स्थायिक झाले. पळस्पे येथून शिरढोण  4 कि. मी. दूर आहे. गड गेला तरी त्याचा विलक्षण  कणखरपणा घेऊनच वासुदेव बळवंत जन्माला आला. इंग्रजांविरुद्ध पाय रोवून उभा राहिला. झाशीची राणी, मंगल पांडे, तात्या टोपे  सर्व समविचारी  तरुणांनी एकाच वेळेला इंग्रजसत्तेविरुद्ध स्वातंत्र्य संग्रामाला सुरवात केली. आजही आमच्या मनाला ते संजीवनी देत आहेत. पण आम्ही मात्र मुर्दाडपणे काडतुसं, चरबीच्या फोल गोष्टी करत  त्यांच्या पहिल्या स्वतंत्र् संग्रामाला इंग्रजांविरुद्ध सैन्याचं बंड इतकीच किंमत देतो. इतिहास जेते लिहितात. ते स्थानिकांच्या शौर्याच्या आरत्या थोडेच गाणार? ते इतिहास लिहीतांना स्वतःचा सन्मान वाढेल, कीर्तीचा डंका वाजेल, तर पराभूतांच्या मनात कायम आपण कमी असल्याचा न्यूनगंड  सलत राहील, ते मनाने पराभूतच राहतील, त्यांच्या मनाचं खच्चीकरण होत राहील असेच इतिहास लिहीणार. त्यांनी केलेल्या लुटीचं, अत्याचारांचं समर्थनच करणार. अशा वेळी जुन्या लोकांच्या तोंडुन ऐकायला मिळालेल्या, पुढच्या पिढीकडे सरकलेल्या मौखिक इतिहासातच आपल्या पूर्वजांच्या वीरश्रीच्या अभिमानास्पद गोष्टी दडलेल्या मिळतात. आणि जुलमी शासनकर्त्यांच्या जुलमाच्या, अत्याचारांच्या, फसवणुकीच्या काळ्या कृत्यांचा पाढा ऐकायला मिळतो. स्वतंत्र देशांनी वारंवार असे खोटे लिखित इतिहास बदलून आपल्या शौर्य गाथा पुढच्या पिढीला सांगायच्या असतात. मौखिक इतिहास हा त्यासाठीच महत्त्वाचा ! मॉरिशस सारख्या लहानग्या देशानेही मौखिक इतिहासावर भर दिला आहे.

कर्नाळ्याला गेलो असता शिरढोणची ती लहानशी खोली, खोलीत असलेला त्यांचा भव्य फोटो आणि त्यासमोर जळणारी दिवटी मनात तेजाचा अंकुर अंकुरीत करून गेली.

------------------------------------

                 कर्नाळ्याच्या अभयारण्यात डोंगरावर असलेल्या वनविभागाच्या रेस्टहाऊस मधून दिसणारा कर्नाळा किल्ला, तेथील डोंगरदर्‍या , दाट दाट कुरळ्या केसांसारखी हिरवीगार झाडी, सह्याद्रीचं एक गभीर रूप नजरेत साठवत असतांना वनविभागाचा गार्ड आत येऊन म्हणाला, ``वहिनीबाय, इथे काही पक्षी ठेवले आहेत. पहायला येणार का? त्यांना जेवण द्यायची वेळही आत्ता होईलच.''

सकाळीच युनिफॉर्म चढवून प्रवीण दीक्षित कामाला गेले होते. मी तयारच होते. रानात जखमी झालेल्या पक्ष्यांना येथे ठेऊन त्यांची चांगली काळजी घेतली जात असे. त्यांची तब्बेत छान झाली की त्यांना परत मोकळ्या आकाशात सोडून दिलं जात असे. थोडे थोडे म्हणताही बरेच पक्षी होते. अनाथ वा जखमी म्हणून कुठून कुठून येऊन दाखल झाले होते. पण इथल्या प्रेमळ देखभालीने सगळे निरोगी , आनंदी दिसत होते. लक्षात राहण्यासारखे दोन पक्षी मला आजही आठवताएत.

एक म्हणजे, ग्रेट इंडियन हॉर्नबिल. रंगिबेरंगी, चटकदार रंगाचा धनेश ज्याला तेथे सारेजण जटायू म्हणत होते. त्याच्या अति भव्य पिवळ्या चोचीमुळे तो कायमचा लक्षात राहिला. हा पक्षी कोकणातील देवरायांमधे पहाटेपासूनच आवाज द्यायला सुरवात करतो. त्याचं खाणं आलं होतं. एवढ्या भल्या मोठ्या चोचीचा जटायू प्रत्यक्षात फारच प्रेमळ होता. त्याची देखभाल करणार्‍या मुलाने मलाही पिंजर्‍यात यायला सांगितलं. प्रत्येक पक्षाचं खाणं वेगळं होतं. मासाचे तुकडे तो त्याला मोठ्या प्रेमाने भरवत होता. भरवता भरवता त्याच्याशी गोड गोड बोलत होता. तो भला मोठा जटायू त्याच्या खांद्यावर, डोक्यावर बसून प्रेमाने त्याच्या गालाला त्याची चोच, डोकं घासत होता. मधेच त्याची चोच त्याच्या तोंडात घालायचा प्रयत्न करत होता. त्यानी चोच दूर केली तर रुसतही होता. जटायूचं जेवण सोहळा म्हणजे लहान बाळाचं उष्टावणच.

आता त्याने त्याचा पिंजरा साफ करायला सुरवात केली. तो जेथ जेथे जात होता तेथे तेथे जटायूही नाचत पिंजराभर त्याच्या सोबत फिरत होता. मधेच त्याने घशातून उलटी आल्यासारखी त्याची लांब मान मागे पुढे करत हलवायला सुरवात केली. घशातून बरच काही चोचीत काढलं. झाडता झाडता त्या मुलाने आपला पालथा हात त्याच्यासमोर केल्यावर त्याने खाल्लेल्या मांसातील काही चावून चावून लगदा झालेलं मांस त्या मुलाच्या हातावर काढून ठेवलं. त्यानेही मोठ्या प्रेमाने त्याला कुरवाळलं. देखभाल करणारा तो मुलगा सांगत होता की, रोज मोठ्या प्रेमाने हा जटायू त्यालाही मासाचे तुकडे भरवायचा प्रयत्न करतो. किमान त्याच्या हातावर तरी त्याला ते ठेऊन घ्यायला लागतात. पक्ष्याच्या देखत तो मासाचा लगदा फेकून देऊन चालत नाही. जाईपर्यंत सांभाळून ठेवावा लागतो. त्याच्या देखत फेकून दिला तर हा रुसलेला पक्षी त्याच्याशी अबोला धरतो. त्याच्याकडून दुसर्‍या दिवशीही काही खात नाही. मग खूप मिनतवारी करायला लागते. एखाद्या पक्ष्याचं इतकं गाढ उत्कट प्रेम मी प्रथमच पाहत होते. तो मुलगा जायला लागल्यावर जटायूच्या जीवाची होणारी उलघाल, तो दिसेनासा होईपर्यंत पिंजर्‍याच्या कोपर्‍या कोपर्‍यातून त्याला मान वर खाली करत बघ राहणं, सर्वच अतर्क्य होतं.

दुसरा पक्षी म्हणजे एक फूट दिडफूट उंचीचा गरूड होता. त्याचा बसायचा रुबाब पाहिल्यावरच तो गरूड आहे हे वेगळं सांगायला लागत नव्हतं. तरीही एक बाळभाव त्याच्या नजरेतून ओसंडून जात होता. त्याला खाऊ घेऊन आालेला मुलगा पाहून आानंदान त्याने पंख पसरून फडफडवले. केवढा मोठा तो त्या पंखांचा पसारा!

त्याला सांभाळणार्‍या मुलानी सांगितलं की हा गरूड अनाथ आहे. जंगलात झाडावरून खाली पडला होता. तोही आता छान निरोगी आनंदी दिसत होता. ``हा गरुड अजून फारच छोटं पिल्लु आहे. मोठा झाला की तो तीन फुट उंच होतो.’’ त्याचा पालक/त्राता मला सांगत होता. गरुडाच्या पिलासाठी आणलेले मांस खंड वेगळे होते. ते सुतळी सारखे लांब लांब कापलेले होते. पिलाशी मोठं गोडगोड बोलत जेवण सुरू झालं. पाटावर बसल्यासारखं पिलु मस्त बसलं होतं. मांसाचा लांब तुकडा दोन्ही हातात पिलासमोर आडवा ताठ धरला की एका टोकापासून ते खायला सुरवात करून दुसर्‍या टोकापर्यंत खात येई. एका टोकापासून दुसर्‍या टोकापर्यंत फिरणारी त्याची मान, मनापासून बाळाची मम्म् मम्म चालू असल्याचं दाखवत होती. एकाग्रपणे खातांना पिलाचे डोळे हळुच मिटत होते. त्याची बाकदार चोच, रुबाब काही न्याराच होता खरं. बच्चूला थोपटून पुढच्याही काही पक्ष्यांना खाऊ देऊन झाला.

नंतर पंधरावीस वर्षांनी कर्नाळ्याच्या त्या ऐटबाज जंगल खात्याच्या बंगल्याची तेथील पिंजर्‍याची दुरावस्था बघवली नाही. असो!

------------------------------------