14।। दशसुन्दरीचरितम् ।। (गंधवती पश्चिमा)

 

।। दशसुन्दरीचरितम् ।।

14 गंधवती पश्चिमा

 पश्चिमेनी मला भेट दिलेले हे मखमली पंख आठवत समुद्राच्या वाळूवर पायांचे ठसे उमटवत फिरतांना काही झाडांची बेटंच तयार झालेली दिसत होती. ही झाडं दिसायला सुंदर नव्हती पण जमेल तिथे त्यांनी वाळूत डेरा टाकला होता. “ही कसली झाडं”?- मी. “ही तर केवड्याची बनं आहेत”. झेंडेकर सांगत होते. ह्या झाडाच्या गर्दीत केवडा येतो तरी कुठे? केवड्याचं बन म्हणजे एक चक्रव्यूहच होता. त्या काटेरी झाडीत पानांच्यामधोमध केवड्याचं कणीस येतं. केवड्यांचं इतकं सुंदर दिसणारं कणीस मिळवण्यासाठी लोकांना ह्या काटेरी झाडासोबत बरीच झटापट करावी लागत असणार. झेंडेकरांनी हातात ठेवलेलं केवड्याचं कणीस - - त्याचा रंग - -त्याचा सुगंध- - त्याच्या प्रत्येक पानापानात लपलेल्या मऊसर मांसल भागातून - -बाहेर पडलेल्या असंख्य परागकणांनी माखून गेलेलं ते कणीस पाहता पाहता कधी मी औरंगजेबाच्या दरबारात पोचले कळलच नाही. कवी भूषण औरंगजेबाचे गुणवर्णन करीत होता. - “ हे औरंगजेबा तुझा दरबार एखाद्या सुंदर बगीचासारखा आहे. दरबारातील हे सर्व मांडलिक राजे म्हणजे सुंदर फुलांसारखे भासत आहेत आणि त्यांच्याकडून कर वसूल करणारा तू एखाद्या भृंगाप्रमाणे शोभत आहेस!” “वाहव्वा!” मिशीवर हात फिरवत बादशाह म्हणाला. “कविराज आम्ही तुमच्या प्रतिभेवर खूष आहोत.” “थांबा जहाँपनाह पूर्ण ऐका”, कविराज पुढे म्हणाले, “जहाँपनाह पण शिवाजीमहाराज हे केतकीप्रमाणे आहेत. केतकीचा सुंदर वर्ण आणि सुगंधाने आकर्षित झालेल्या भुंग्याला केतकीकडून कुठलाच लाभ होत नाही. त्याच्यात मध नसतोच. त्याचं तोंड मात्र धुळीनी भरून जातं. आपण कितीही वेळा शिवाजीवर स्वारी केली तरी तो तुम्हाला धूळ चारल्याशिवाय राहणार नाही.”

                       एका हातात पर्जन्यास्त्र धरलेल्या ह्या पश्चिमेच्या दुसर्‍या हातात मात्र सुंदर कमळं उमलत होती. रायगड जिल्ह्यात जिथे जावं तिथे कमळाची सुंदर तळी मन प्रसन्न करीत. सूर्योदयाला लाल पाकळ्या उघडत सूर्याकडे हसून बघणारी लाल कमळं तर, संध्याकाळ होताच चंद्रकिरणांच्या स्पर्शाने उमलणारी पांढरी कमळं पाहून मला राहून राहून वाटे की जग हे डोळ्यांनीच पहाता येतं असं नाही तर अंग प्रत्यंगाने जग न्याहळता येत असावं. अंध धृतराष्ट्रासोबत डोळ्यावर पट्टी बांधून प्रकाशाकडून एका अंधारमय जगात प्रवेश करण्यापेक्षा, . ॐ नमः पद्मप्रबोधाय म्हणत अंग प्रत्यंगाने सूर्याला शोधून त्याच्या किरणांच बोट धरून प्रकाशाचा रस्ता समरसून जगणारी ही कमळं मला भारी आवडत. काळोखातही चंद्राला आपल्या सुगंधाच्या पायघड्यांवरून अलगद पावलं टाकायला लावणारी शुभ्र कमळं, ओंजळीत चंद्रांचं प्रतिबिंब धरूनच त्यांचं एका रात्रीचं जीवन धवल प्रकाशानी उजळवून टाकीत. आमच्या घराजवळचं असं कमळांनी नित्य फुललेलं तळं म्हणजे बदलीसोबतचा रोजरोज मिळणारा बोनस वाटे. लहानपणीची जपलेली एक सुगंधी आठवण ताजी होई. एकदा पालीच्या गणपतीला आई बाबां बरोबर सहलीला गेले होते. परतायला उशीर झाला. एक लहान मुलगा कमळाच्या पन्नास साठ कळ्या हातात घेऊन उभा होता. सर्व बसेस निघून गेल्या होत्या. त्या मुलाची कमळं कोण घेणार? माझ्या आग्रहामुळे आईबाबांनी त्या त्याच्या कडून विकत घेतल्या. मी त्या सांभाळायच्या बोलीवर.  अंधार पडायला लागला आणि एस्. टी. मधेच सर्व कळ्या माझ्या हातात उमलायला लागल्या. एस्. टी.भर सुगंधच सुगंध पसरला. खिडकीतून येणारे चंद्रकिरण सुंदर का माझ्या हातात फुलणारा पांढर्‍या शुभ्र कुमुदिनींचा ताटवा सुंदर अशी स्पर्धा लागली होती. तो विलक्षण प्रवास खडबडीत रस्त्यावरून, खिळखिळ्या एस्.टी. मधून मला थेट इंद्राच्या नंदनवनात घेऊन गेला.

मोगरा, बटमोगरा, सुरंगी, तगर, कण्हेर, जाई, जुई, बकुल, पारिजातक, चमेली, चाफा, सोनचाफा, सोनटक्का, गगनचाफा(बूच) आणि अगणित फुलांनी गंधवती झालेली पश्चिमा हृदयमंजुषेत जपून ठेवावी इतकी सुंदर होती.

पावसाळ्यात रायगड जिल्ह्याची श्रीमंती त्याच्या चरमसीमेवर असे. जिथे पहावं तिथे हिरवी मखमल. जिथे पहावं तिथे दवबिंदुंचे सडे. ठिकठिकाणी खाली उतरलेल्या ओलसर ढगांच्या पायघड्या. शेताशेतातून पडवळाच्या वेलाचे मांडव. त्यात सापासारखी वरतून खाली लोंबणारी तीन तीन फूट लांबीची लांबलचक पडवळे, प्रत्येक पडवळाच्या खालच्या टोकाला बांधलेला छोटासा दगड, पडवळ लांब आणि सरळ व्हावं ह्यासाठी ही योजना असे. साप आणि पडवळं ह्या दोघांमधे इतक साम्य तयार करून त्यांना एकाच जागी पाठवून देणार्‍या विधात्याची त्यामागे काय योजना होती न कळे.  ठिकठिकाणी माजलेले तोंडल्याचे वेल आणि खास अलिबागची तोंडली. तोंडल्याचे वेल बारमाही तोंडल्यांनी लगडलेले असत. तोंडली खाऊन मठ्ठपणा येतो. जीभ जड होऊन तोतरेपणा येतो असे अनेक आरोप तोंडल्यावर करून आमच्याकडे ती भाजी बाद या वर्गात ढकलली जात असे. पहिल्यांदाच भरली तोंडली, तोंडल्याचे काप इत्यादि अनेक प्रकार खाल्ल्यानंतर `अलिबागची तोंडली़' ही प्रतिष्ठा लाभून मी ती वारंवार करू लागले. झाडावरून उतरवलेल्या ताज्या नारळाचा खोव घालून केलेली भरल्या तोंडल्याची भाजी परत कुठे इतकी रुचकर झाली नाही.  दौंडच्या हिरवा काटेरी मुकुट असलेल्या गरदार जांभळ्या पांढर्‍या वांग्याचा रथ जरी इथे पोचत नसला तरी इथली पावसाळ्यात येणारी चौधारी शेंगेइतकी चवदार भाजी मी बाकी कुठेच पाहिली नाही. 83- 84 साली बाकी भाजी येथे पेण अथवा पनवेलहून आणावी लागे.

 पेण आणि जवळपासच्या हिरव्यागार डोंगरांवर काकड्यांच अमाप पीक घेतलं जाई. डोंगराच्या पायथ्याजवळून वाहणा र्‍या लहान, मोठ्या ओढ्या, नाल्या आणि नद्यांतून जाळ्यात बांधून ह्या काकड्या सोडून दिल्या जात आणि प्रवाहाच्या दिशेने तरंगत जाणारा हा काकडी-समूह पुढच्या गावाला काढून घेतला जाई. काकड्यांचा हा तरंगता जलप्रवास लक्षवेधीही असे.

पावसाळ्याच्या सुमारास बुवा पाटिलने आमच्या घराच्या परिसरात काकड्यांचे वेल लावले. त्या कोवळ्या कोवळ्या काकड्या, त्यांच्यावरची दाट लव.... एक अंगठ्या एवढी जाड काकडी मी तोडून आणली. सगळ्यांनी मिळून खाऊ असा विचार करून मी ती धुवून स्वयंपाकघरात  Cutting board  वर ठेवली. ती सुरीनी कापणार आणि त्यातून स्स्सऽऽऽऽऽऽऽ आवाज निघाला. तो पर्यंत काकडी कापली गेली. झाल्या प्रकाराने  मी अस्वस्थ झाले. J.C. बोस ऐकले वाचले होते. झाडांना सुद्धा दुःख, सुख अशा भावना असतात. आज पहिल्यांदाच काकडीला वाटलेली भीती मी अनुभवली होती का? माहित नाही.

------------------------------------------