9।। दशसुन्दरीचरितम् ।। (सिंधुपंचाग-)

 

।। दशसुन्दरीचरितम् ।।

9 सिंधुपंचाग-

पश्चिमेशी असलेली जुनी तोंड ओळख बघता बघता गाढ मैत्रीत कधी बदलत गेली ते मला कळलच नाही. हातात हात गुंफून आम्ही अलिबागच्या किनार्‍यावर तासन् तास पदन्यास करत असू. परत आले तरी माझं मन समुद्र बघत राही जिथून दिसेल त्या खिडकितून. अथांग सागराच्या किनार्‍यावरच आमचा बंगला होता. तेंव्हा रायगड जिल्ह्याचं विभाजन झालं नव्हतं. 1983 ला प्रवीण दीक्षित S.P. रायगड म्हणून अलिबागला दाखल झाले होते. रोजच पश्चिमेशी संवाद होणार होता. अथांग सागरात पाय सोडून ती मस्त बसली होती.  पायानी पाण्यात खळबळ खळबळ करत. मावळणार्‍या सूर्यानी तिच्या पायाला आलता लावायला सुरवात केली. “कित्ती सुंदर! मला भेटशील ना रोज ”- मी  तिच्याशी संवाद साधत होते. किंचित गंभीर होत ती म्हणाली “भेटणार तर आहोतच आपण रोज, पण झेंडेकरांकडून मला समजाऊन घे. मगच तुझी माझी मैत्री होऊ शकेल.”

माझ्या विचारातच मी हरवले होते. लक्षात आलं तेंव्हा आमच्या मागे कॉन्स्टेबल झेंडेकर उभे होते. “साहेब हा डावीकडचा कुलाब्याचा किल्ला आणि उजवीकडे ही खांदेरी उंदेरीची बेटं. आता ह्या खांदेरी उंदेरी बेटांवर आपल्या नौदलाचे तळ आहेत”. आमची अलिबागच्या किनार्‍यावरून पश्चिमेशी पहिली वहिली ओळख करून देत झेंडेकर बोलत होते. खांदेरी उंदेरीकडे बघता बघता मला समोरच्या समुद्रात भगवे झेंडे डौलात फडकविणारी शिवाजी महाराजांची गलबत दिसत होती. सरखेल (admiral) कान्होजी आंग्रे मोठ्या अभिमानानी त्या गलबतावर उभे होते.

                 भारताला असलेला प्रदीर्घ समुद्र किनारा आणि त्याच महत्त्व लक्षात घेऊन, आपलं नौदलही असायला पाहिजे असं नुसतच वाटून न थांबता, ते प्रत्यक्षात उभारून भारतावर वक्रदृष्टी असणार्‍या इंग्रजांना, पोर्तुगिजांना, डचांना धडा शिकवणार्‍या  जाणत्या राजाविषयी मन कृतज्ञतेनी भरून आलं होतं. जिथे जिथे परदेशी गलबतं परवानगीशिवाय स्वदेशाच्या सीमेत शिरकाव करत होती, तिथे तिथे समुद्राच्या पाण्यात पाण्याखाली शिवाजी महाराजांनी भिंती बांधल्या. ह्या भिंती बांधण्यासाठी त्यांनी चुना वापरला. पाणी आणि कार्बनडायऑक्साईडनी चुन्याचा भक्कम दगड बनत जातो. त्या अदृश्य भिंतींवर आदळून परदेशी गलबतं हमखास फुटत असत. पण मराठ्यांची गलबत मात्र सहज पार होऊन जात. त्याचं कारणही तसच होतं. परदेशी गलबतांचा आकार खाली टोकदार इंग्रजी V असे तर मराठ्यांनी अशी गलबत बांधली की ज्यांचा तळ सपाट असे. (रियासतकारसरदेसाईयांच्यामराठीरियासतमधून) मराठ्यांच्या R&D ला मनोमन सलाम करत मी पश्चिमेकडे नजर टाकली. गाडीनी प्रथमच अलिबागला येतांना रस्त्यात दिसलेलं सुंदर दगडी बांधकाम पाहून न राहवून मी वाचारलं होत - हे काय आहे? आणि उत्तर आलं होतं ‘सरखेल कान्होजी आंग्रे यांची समाधी’. पश्चिमेच्या साक्षीने मी मनोमन त्या पहिल्या नौदल प्रमुखाला वंदन केलं.

             झेंडेकर समुद्राकडे एकटक बघत उभे होते. “पंधरा दिवसात पाऊस येईल साहेब”! तीस वर्षांपूर्वी तेंव्हा सॅटॅलाईट इमेज, वगैरे असं काही नव्हतं. “तुम्हाला कसं कळलं झेंडेकर”? प्रवीणनी विचारलं. “समुद्राकडे पाहिलं की कळतं”. झेंडेकर ‘गगन-गणित' ‘सिंधु-पंचाग' आणि धरणीसूक्त सांगत होते. झेंडेकर मोठे दर्यावर्दी होते. पण आईनी शपथ घातली म्हणून पोलिसात भरती झाले होते. घरात आठ मुलं. त्यातील हा सर्वात मोठा. दर्यावर्दी वडिलांना समुद्राच्या लाटेनीच कुशीत घेतलं होतं. सर्व जबाबदारी ह्याच्याच खांद्यावर. समुद्रात आलेल्या तुफानात एक दिवस नाव फुटली. चोवीस तास पोहत होते सारे. अनेक जण मधेच समुद्रानी ओढून नेले. शेवटी चौघजणं उरले. किनार्‍यावर येऊन निपचित पडले. शुद्धच हरपली. डोळे उघडले तेंव्हा बाकी तिघांनाही एका लाटेत समुद्रानी ओढून नेतांना पाहिलं. तेंव्हापासून आईच्या गळ्याची शपथ सांभाळत खाकी गणवेश चढवून पोलिसात भरती झाले. “समुद्र सांगत असतो आपण त्याकडे लक्ष देऊन ऐकतो का नाही हे महत्वाचं!” झेंडेकरांनी समुद्राची आणि माझी पहिली ओळख करून दिली. पाऊस यायच्या आधी समुद्राचा निळा रंग बदलून राखाडी मातकट लालसर दिसू लागतो.  लाटा नागोबाच्या फण्यासारख्या उंच उभ्या रहायला लागतात. उंच उभ्या लाटांची गोलाई वाढते.सुस्त पसरलेल्या लाटा अचानक दोघी तिघी एकमेकींच्या खांद्यावर हात टाकून लांब साखळी करून धावायला लागतात. लाटांची गोलाई, उंची, लांबी, त्यांची येण्याची लगबग, त्यांच्या आवाजाचा घनगंभीरपणा, खेकड्यांची लगबग, आकाशात येणारे वेगवेगळ्या प्रकारचे ढग ह्या सगळ्यांची मला नव्याने माहिती होत होती. एका नवीन निर्मळ मित्राची ओळख झेंडेकरांमुळे होत होती.

                 माथ्यावर असलेल्या निळ्या आकाशाचा हात धरून क्षितीज त्याला खाली घेऊन आलं आणि त्याची निळ्या सागराशी खेळणार्‍या पश्चिमेशी ओळख करून दिली. आकाशाच्या शेल्याचा नीळा शेव आणि पश्चिमेचा जलनील रेशमील पदर यांची क्षितीजानी गाठ मारून दिली. पश्चिमेच्या डोळ्यात क्षितिजाच्या पापणीवरून काजळ रेखत क्षितीज-रेखा गडद आणि दाट होऊ लागली की पावसाच्या अक्षता पडायचा मुहुर्त जवळच आला म्हणायचा. ह्या गडद होणार्‍या काजळरेघेचा दाटपणा पाहून पावसाच्या घनतेचा अंदाज येई.  क्षितिजावरून मेघमाला पुढे सरके. समुद्राचा रंगही मेघनीळ होई. वार्‍याच्या झोक्यावर पाय खाली सोडून पॅराग्लायडिंग करणार्‍या ह्या नीळावंती मेघमाला समुद्राला भेटण्यासाठी इतक्या वेगाने खाली उतरत की क्षितीज-रेखाच पुसली जाई. समुद्राकाश एक झाले, मातकट राखाडी दगडीरंगाचे, की आकाशात ढगोल्यांची चतुरंग सेना मोकाट सुटली म्हणूनच समजा. कधी कधी घननीळ समुद्रावर लांबवर पाऊस पडतांना दिसायला लागायचा. पाऊस पडत असेल तिथला समुद्राचा पृष्ठभाग ठोक्याच्या पातेल्या प्रमाणे मॅट फिनिश दाखवायला लागे. बघता बघता मॅटफिनिश असलेला पृष्ठभाग वाढत वाढत किनार्‍याच्या दिशेला सरकत पावसाचा आवाज येऊन ‘आला आला’ म्हणून घरात पळेपर्यंत तो आम्हाला ``आऊट आऊट'' !!! म्हणत पाठीवर धपाटे घालत भिजवून टाकी. असा काही पाऊस सुरू होई की समोर फुटावरचंही दिसू नये. चारी दिशात जमलेले ढग मोठाले घडे भरभरून पाऊस ओततांना पाहून आणि पावसात चिंब भिजणा र्‍या निसर्गाला पाहून कनकधारा स्तोत्रातील लक्ष्मी आठवू लागे. कनकधारा हे आद्य शंकराचार्यांचं मला आवडणारं स्तोत्र.

चारी दिशात सजले गज स्वागतासी

गंगा सलीलयुत हेमघटा धरोनी

वर्षाव ते तुजवरी करिती जलाचा

 आहे अती विमल जे सुखवी तनूला॥17.1

तू चिंब गे सुखद त्या जल-वृष्टीनेची

 पुत्रीच त्या जलधिची सुखसागराची

आहेत थोर उपकार तुझेच आई

विश्वावरी सकल या गणती न त्यासी।।17.2

तू विश्वनाथ-रमणी जननी जगाची 

माते करी नमन मी तव पादपद्मी ।।17.3

कोकणची भूमी वसुंधरा पावसात भिजतांना पाहून ऐश्वर्यमूर्ती लक्ष्मीच डोळ्यासमोर उभी राहे. विद्युन्माली आणि महाअम्भस् ह्या मेघमाला सोबत घेऊन येणारी; अचानक कमलेशी माझी भेट घडवून गडगडाटी हास्य करणारी पश्चिमा माझ्या भोवतीच अदृष्यपणे वावरत राही.

कोकणातला धुँवाधार पाऊस सुरू झाला की ओहोळासारखे वाटणारे नदी नालेही अत्यंत रौद्र रूप घेऊन वाहू लागत. वरतून आकाश कोसळतय आणि खालून धरणी पायाखालचा आधार काढून तर घेत नाही अशा भयंकर परिस्थितीत पूलांवरून धावणार्‍या नद्या ओलांडत प्रवीणसरांना वारंवार अशा दूरदरासच्या लोकांच्या मदतीला धावून जावं लागे. अशा वेळी अडिच जणांच्या परिवारातील एक जण जरी नसला तरी अडिच उणे एक शून्य होऊन जाई. बाहेरचा पाण्याचा जीवघेणा हल्ला पाहिला की जीवाचं पाणीपाणी होई.

घराला शंभरेक तरी खिडक्या होत्या. सगळ्या बंद केल्या तरी फटी फटीतून अदृश्य रूपात ढग आत शिरे. सगळी फरशी पुसल्यासारखी ओली ओली होई. घरातल्या मिळेल त्या जागेवर ढग विसावे. ढगाचं असं अनाहूतपणे आत शिरणं मला नवीन होतं. लाकडी शेल्फवर रात्री पालथी घातलेली प्रत्येक वाटी, भांडं, पातेलं सकाळी उचललं की जादूगारानी जादू केल्यासारखी कुत्र्याची छत्री भॉक करून आश्चर्यचकीत करे. हैद्राबादहून आणलेल्या धातूच्या पुतळ्यांवर समुद्राच्या हवेतून येणारे पांढरे क्षार साठून ऑक्सिडाईज्ड काळे पुतळे उत्खननात सापडलेल्या फॉसिल्स सारखे दिसू लागले.  कणाद लहान होता. दोन वर्षांचा. गव्हाचा उघडा डबा पाहून त्यानी अरे अरे म्हणे पर्यंत घरभर गहू उधळायला सुरवात केली. सगळे गहू गोळा केले. तरी चार दिवसात कोपर्‍या कोपर्‍यातून गव्हांची पाती डोकावायला लागली.  प्रवीण कामासाठी गावाला जाणार होते.  मी स्टोअर-रूममधे त्यांची बॅग आणायला गेले. त्याच्या काळ्या लेदर बॅगेच्या जागी हिरवीगार मखमली बॅग पाहून अचंबीतच झाले. ढगाच्या  ओलसर स्पर्शात असलेली मऊशार हिरवी जादू जिथे पहावं तिथे उमटली होती. जिथे ओलावा आणि ऑरगॅनिक पदार्थ तिथे मऊशार शेवाळं वाढलं होतं.

पावसासोबत बंगल्याच्या आवारात नानेटी जातीचे बिनविषारी साप काफिल्यानी बाहेर पडत. एकदम नऊ, दहा नानेटी सहपरिवार बागेतून फिरायला निघत. छोटा कणाद झाडाची एखादी जमिनीवर पडलेली काटकी घेऊन गुराख्याने गुरं चरायला हाकत न्यावीत त्याप्रमाणे त्यांच्यामागे ‘चल चल चल’ करून हिंडत राही. उरलेल्या वेळी नारळाच्या झाडांवरून पडलेले बाळ नारळ विहिरीत फेकून त्यांचा पाण्यात होणारा डुऽब्बुक आवाज ऐकून तोही तसाच डुऽब्बुक आवाज काढून उड्या मारुन, टाळ्या वाजवत हसत राही. अशी जिवंत खेळणी भारी भारी कचकडी खेळण्यांपेक्षा त्याला मूल्यवान होती. बुवा पाटलांना सरसर माडावर चढतांना पाहून हाही माडावर चढायला शिके. ह्या सर्व मनमोकळ्या शाळेत मनसोक्त उंडारणार्‍या ह्या लेकराला शाळेचा कोंडवाडा आवडणं अवघडच होतं. त्याचा दुस र्‍याच वर्षीचा प्ले स्कूलचा बेत आम्हीही रद्द करून टाकला. 

भरती सोबत अनेक पाणसाप अंगणात येऊन दाखल होत. बाणाच्या पात्याप्रमाणे चपट्या शेपटीचे हे पाणसाप पाण्यात नेऊन सोडायचं एक कामच असे. कधी एखाद्या झाडाखाली एखादा `अजगरअली' विश्रांती घेत पहुडलेला असे. दौंडला विंचू ह्या प्राण्याची चांगलीच ओळख झाली होती. कुंपणातून वीजेसारख्या सळसळत जाणार्‍या चमकदार काळ्या नागोबाच्या जोडीने त्यांची कात आम्हाला नजराणास्वरूप बहाल केली होती. त्यांची चपळ हालचाल डोळे विस्फारून आम्ही बघत असू. पण त्यांनी कधी अशी सलगी करत आम्हाला त्यांच्या घरात भाडेकरू म्हणून ठेवलं नव्हतं. इथे मात्र आम्ही त्यांच्या घरात भाडेकरू होतो. रोज त्यांच्या सोबत राहून साधारणपणे विषारी सापांची शेपटी दोरीसारखी निमुळती होत जाते. पाणसापांची शेपूट चपटी असते ह्या गोष्टी थोड्या थोड्या समजू लागल्या.

अंगणातील अवाढव्य वटवृक्षावर पोपटांच्या ढोल्या होत्या. पोपटांचा प्रचंड आरडाओरडा ऐकून बाहेर आले तर घोरपडीसारखा प्राणी झाडावर चढत होता. ढोल्यांमधल्या आपल्या अंड्यांना आणि पिल्लाना वाचविण्यासाठी पोपटांची सेना त्याच्यावर तुटून पडली होती. आपल्या बाकदार चोचींनी जमेल तिथे त्याला चावायचा प्रयत्न करूनही हा चिवट कातडीचा प्राणी आपल्याला ऐकत नाही पाहिल्यावर दहाबारा पोपटांनी अक्षरशः त्याला चोचींनी उचलून खाली ढकललं. पडता पडता त्यानी परत झाडाचा आधार मिळवला. पोपट त्याला जरा सोडत नव्हते. त्याच्या पायांच्या मजबूत  पकडीपुढे आणि मगरीसारख्या दांतांच्या चपळाईपुढे पोपटसेनाही घाबरून होती. हा जीवन-मरणाचा खेळ, आयुष्य जगण्याची लढाई नेहमीच चाले. पोपटांची सरशी झाली तर तो धूर्त प्राणी तात्पुरती माघार घेऊन झाडाच्याच कुठल्यातरी ढोलीत दबा धरून बसे. तर कधी आस्मानी, सुल्तानी संकट कोसळल्यासारखा पोपटांचा दारूण आक्रोश ऐकून त्यांची घरच्या घरं उध्वस्त झाल्याचं लक्षात येई. संध्याकाळी दोन पिंगळे आमच्या बेडरूमच्या बाहेरच हेलकावणार्‍या फांदीवर बसून आम्हाला सोबत करत.

बाहेर भिजणारे प्राणीही बंगल्याच्या आश्रयाला येऊ लागले. सर्कशीतल्या कसरत-पटूला लाजवतील अशी बेडकांची छोटी छोटी पिल्लं घरात भिंतींवरून सरसर वर चढू लागली. रात्री छोटी वटवाघुळं म्हणजे पाकोळ्या घरात येत. पंख्याला लागून जखमी होऊन खाली पडल्याचा रात्री आवाज येई.  सकाळपर्यंत लाल मुंगळ्यांची सेना त्याचा फडशा पाडत असे. त्यांचं हाडसुद्धा शिल्लक राहत नसे. घराच्या परिसरात शंभर दोनशे नारळाची झाडं असल्याने त्यांच्यावरचे उंदीरही भेटीला येत. त्यांच्या मागे घोणस, फुरसं असे सापही हजेरी लावत. प्रवीणनी बूट घालण्यापूर्वी बुवा पाटिल आधी त्यात एक वेताची लवचिक काठी फिरवून पाही. बुवा हा तरुण मुलगा प्रवीणचे ऑर्डर्ली. बूट ही सापांना आवडणारी जागा असावी. पायात चप्पल घालतांना दिवा लावून नीट बघून मग घाला असा घरातील सर्वांनी इशारा दिला होता. तरी एकदा घाईघाईत अंधुक उजेडात चप्पल घालण्यापूर्वी जरा जास्तच जाड आणि वेगळी का दिसते म्हणून दिवा लावला तर एक घोणस जातीचा विषारी साप छान बीळात झोपल्यासारखा झोपी गेला होता. कर्नाळ्याच्या रेस्ट हाऊसवर प्रवीण तिथला पडदा दूर सारत असतांना पडद्यावर विश्रांती घेणारा साप अचानक प्रवीणच्या खांद्यावर पडला. दचकून मागे सरकेपर्यंत सरसर जाणार्‍या दोरी सारख्या निमुळत्या शेपटीच्या सापाकडे बघत तिथला माणूस म्हणाला “सूर्यकांड अतिशय विषारी साप आहे. चावला तर सूर्य उगविण्यापूर्वी माणूस मरण पावतो’. एका अनामिक भीतीची लहर माझ्या डोक्यापासून पायापर्यंत सरसरत गेली. मनातून भय हद्दपार होत नसतांनाच विक्रम आणि वेताळाची गोष्ट आठवली. सतत भीती दाखवणार्‍या वेताळाला विक्रमाने फक्त एकच प्रश्न विचारला - “ तू माझ्या आयुष्यातून एखादा दिवस अधिक किंवा उणा करू शकतोस का?” वेताळ म्हणाला, -“ नाही ती ताकद माझ्यात नाही.” त्यावर विक्रम शांतपणे म्हणाला, “ठिक आहे. म्हणजे मला तुला घाबरायचं काहीच कारण नाही.” विक्रमानेच पाठीवर हात ठेवला असं वाटलं आणि भयाच कारणच उरलं नाही.

------------------------------------------