।। दशसुन्दरीचरितम् ।। (रायगडच्या मातीतील शिल्प आणि कला)
।। दशसुन्दरीचरितम् ।।
11 रायगडच्या मातीतील शिल्प आणि कला-
ह्या दशदिशा , दशविश्वसुंदर्‍या,
त्यांच्यात ओतःप्रोत भरलेली पंचमहाभूते आणि मानवाचा किंबहुना सर्व भूतमात्रांचाच
परस्परांशी एक नैसर्गिक प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष संबंध आहे. आपण
एकमेकांना पोषक आणि सुखदायक आहोत. आपण परस्परावलंबी असलो तरी
आपल्यामधे एक नैसर्गिकच सामंजस्य आहे. ते सामंजस्य जाणून घ्यायचा,
टिकवून ठेवायचा जाणीवपूर्वक प्रयत्न आपण करायला पाहिजे. तरच निसर्गतः स्वभावतः परस्परांना सुखदायक असणारे पदार्थ, जीवन सुखी आणि सम्पन्न करतील. सर्वत्र समाधान प्रसन्नता
आनंद भरून राहील.
मातीला कधी घटामाठाचे
कोंब फुटत नाहीत; तर कुंभाराच्या मनातल्या कल्पनेतून ते साकार
होत असतात. त्याचप्रमाणे अदृश्यपणे दशदिशा आणि तेथील माती हे
माणसाला घडवत असतात. त्याच्यातून एक शिल्प तयार करत असतात. दिशांच्या आणि मातीच्या मनातील भाव
माणसाच्या हृदयात उमटत राहतात. लाकडात जसा अग्नी गुप्त रूपाने
राहतो तसं माणसाच्या मनात दिशांचं, मातीचं मनोगत गुप्तपणे रक्तप्रवाहासारखं
अभिसरित होत असतं. माणसाला घडवत असतं. जेथे
शाडूची वा चिक्कणमाती असेल तिथे ती माणसाच्या हृदयातून/मनातून
हातात अवतरते आणि त्याला मूर्ती करायला प्रेरणा देते. भाग पाडते.
जेथे झाडे बहुल असतील, विविध जंगली प्राणी असतील
तेथे ती माणसाकडून दारुशिल्प त्याला लाकडामधे उतरवायला लावते. तीर-कामठा बनवून शिकार करायला शिकवते. उत्तम तिरंदाज तयार करते. जेथे समुद्र असेल तेथे ह्या
दिशा दर्यावर्दी निर्भीड प्रजा तयार करते. त्यांना शिडांच्यासंगे
डोलायला शिकवते. कोकणच्या मातीमधेच कलागुण मुरून ती मूर्ती आणि
मूर्तीकार घडवायला अंतःप्रेरणा देत असते. पेणचे गणपती सुबक,
सुंदर असतात हे जरी ठाऊक असलं, दरवर्षीच बघतही
असलो तरी त्या हातांचं कौशल्य तेथे जाऊन पाहणं आमच्यासाठी अप्रूप होत. प्रत्येक मूर्तीला देवत्व धरायलाच लावणार्‍या, देवत्वाचा
आधार देणार्‍या देवधरांचा कारखाना पाहात होतो. स्वतः देवधर हजर
होते. त्यांच्याकडच्या सुंदर मूर्ती दाखवत होते. मूर्तींच्या चेहर्‍यावरील भाव, डोळे बघतांना डोळे भरून
येत होते. गीतेतील दुसर्‍या अध्यायातील अर्जुन विषादयोग मातीतून
साकार झालेला बघत होतो. रथाखाली उतरून भगवान श्रीकृष्णाच्या पायापाशी
हात जोडून बसलेला पार्थ आणि त्याला गीता सांगतांना श्रीकृष्ण! अप्रतिम मृत्तिकाशिल्प साकारली होती. देवधरांनी अर्जुन
आणि कृष्णाचं ते शिल्प भेट म्हणून देऊ केलं पण आमच्या अशा ह्या विंचवाच्या बिर्‍हाडावर
ते सांभाळायला कठीण होतं. किंबहुना प्रवीण दीक्षितांना रोजच्याच
जिकीरीच्या, गुतागुंतीच्या प्रसंगांना सोडवण्यासाठी दूरगामी परिणाम
होणारे, महत्त्वाचे निर्णय सतत तत्क्षणी घेणे भाग असे.
त्यामुळे विषाद योग उपयोगीही नव्हता. गतसंदेह होऊन
``नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्ध्वा
त्वत्प्रसादात्मयाच्युत ।
स्थितोऽस्मि गतसन्देहः
करिष्ये वचनं तव ।।
अशा मोक्षसन्यास योगाचाच
अवलंब करायला लागत होता. ते सुंदर शिल्प त्या जागीच सुंदर होतं. आमच्या
घरात येऊन त्याची यथोचित काळजी घेतली गेली नसती.
मूर्ती बघतां बघता चहा, कॉफीचा
आग्रह झाला. आम्ही चहा कॉफी काहीच घेत नसल्याने त्यांनी निदान
सुपारी, लवंग, वेलदोडा काहीतरी घ्या म्हणून
आग्रह केला. आतून छानशा पानदानात सुपारी, लवंग, वेलदोडा आले. मी हातात घेणार
इतक्यात प्रवीणनी हसत माझा हात मागे केला. ``नुसतं बघं आधी.’’ आणि मीही बघतच राहिले.
शाडूच्या मातीतून बनवलेले ते लवंग वेलदोडे इतके खरे वाटत होते की मी
पटकन उचलणारच होते. काळ्या दाण्यांनी टम्म फुगलेला वेलदोड्याला
पडलेल्या बारीकशा चिरेतून वेलदोड्याचे दाणे डोकावत होते. थोडासा
उकललेला, एखादा पूर्णच उकलेला. तिन चार
दाणे खाली सांडलेले, एखाद्याचं अर्ध साल उकलून त्यालाच चिकटलेलं.
टप्पोर्‍या काळ्या लवंगा, बर्डी सुपारी,
ते मिनिएचर शिल्प बघत रहावं असं होतं. कधी कधी
आपलं फसणं ही त्या कलाकृतीची खरी दाद असते.
-----------------------------
धो धो पाऊस. समोर गावाकडील एक बंगलावजा दुमजली घर. अंगणात पावसाचं
पाणी साठून चिखल झालेला. त्यात एक म्हैस मात्र निवांत बसली होती.
पाऊस बघत दरवाजापाशीच ओट्यावर एक बाल्यागडीही पाय पोटाशी घेऊन बसलेला.
जवळ जाऊन पाहतो तर कोण्या जादुगाराने कुठल्याशा जादुच्या कांडीने एका
जिवंत म्हशीला जिथल्या तिथे दगड बनवून टाकलं होतं. ओटीवर बसलेला
रामागडी पुतळा होऊन गेला होता. लहान असतांना आम्ही स्टॅच्यू
स्टॅच्यू नावाचा खेळ खेळायचो. स्टॅच्यू म्हटलं की जो ज्या स्थितीत
उभा असेल त्यानी तसच उभं रहायचं. येथे तर माणसं, प्राणी कुत्रं सारे सारे प्रत्यक्ष पुतळे होऊन त्यांच्या नैसर्गिक लकबीत समोर
हजर होते. इतके जिवंत आणि जातिवंत दगड पाहतांना आमचाच स्टॅच्यू
झाला होता. ------- जादुगार होते, ``विनायक पांडुरंग करमरकर.’’किंवा नानासाहेब करमरकर.
आम्ही त्यांच्या सासवणे येथील करमरकरांच्या शिल्पालयात उभे होतो.
त्यांच्या बोटांच्या जादूने माणसं, प्राणी दगडातून
जसेच्या तसे साकार झाले होते.
पुण्यात असतांना (SSPMS) श्री शिवाजी प्रिपरेटरी
मिलिटरी स्कूल च्या आवारात असलेला शिवाजी महाराजांचा सजीव वाटणारा, रुबाबदार अश्वारूढ पुतळा, त्यांचा दौडत चाललेला दिमाखदार
घोडा नक्कीच नजर वेधून घेत; पण हा साडे तेरा फुटी भव्य ब्राँझ
पुतळा एकसंध आहे आणि असा पुतळा बनविणारे ते भारतातील पहिले शिल्पकार आहेत ह्या गोष्टींची काहीच
माहिती नव्हती. सर्व
तांत्रिक कौशल्य पणाला लावून मुंबईच्या माझगाव डॉक्समधे ओतकाम केलेला हा पुतळा पुण्याला
कसा आणला असेल असाही विचार मनात आला नव्हता. पण 1928 ला हा पुतळा रेल्वे वॅगनमधे घालून आणतांना, कमी उंचीचा
बोगदा आला की आगगाडी थांबवून पुतळा तिरका केला जाई. बोगदा पार
केला की हा पुतळा परत सरळ करत. रायगड तालुक्यातील छोट्याशा सासवणे
गावी हे शिल्पकलेचं कमळ ``पद्मश्री’’ च्या वैभवाप्रत पोचलं ही अत्यंत अभिमानाची
गोष्ट होती. करमरकरांची सर्वच शिल्प पाहतांना त्यातील जिवंतपणा
क्षणोक्षणी जाणवत होता. एका अद्भुत कलाकाराने मागे सोडलेले त्याचे
वैभव डोळे दीपवून टाकणारे होते. दर्याफिरस्ती आणि अजून अनेक वेबसाईटस् वर त्यांची
सुंदर शिल्प पाहता येतील.
-----------------------
कलाकुसर कोकणच्या मातीने इथल्या
स्थानिकांना जन्मजात दिलेली भूदत्त देणगी आहे. येथील स्त्रिया
जाई, जुई, अबोलीचे गजरे (ज्याला शहरात मुंबई गजरा म्हणतात.) सुई दोर्‍यात न ओवता पण दोर्‍यावर गोल गोल फिरवत बांधून एकसारखे
आणि दंडगोल बनवतात. पांढर्‍या, सोनेरी सोनटक्क्याच्या
वा चाफ्याच्या कंठ्या इतक्या देखण्या गुंफत की बघतच राहावं. शेवंतीच्या
वेण्या, सुरंगीचे गजरे रोज माळल्याशिवाय इथल्या स्त्रीची पहाट
सुरूच होत नाही. हं पण नाजूकशा बकुळीचा गजरा ओवायला नारळाच्या
झावळीचा काढलेला चिवट, सूक्ष्म, वन प्लाय
धागाच पाहिजे. मोगरा जाई, जुईचा पांढराधोप
गजरा नको. त्यातही अबोली मरवा गुंफुन नाजुक तिरंगा कसा साधायचा
ते त्यांच्याकडूनच शिकवं. केवड्याच्या पातींच्या विणलेल्या नाजुक
वेण्या बघत राहाव्यात अशा असत. गणपतीला लाल, गुलाबी जास्वंदीचे वा कण्हेर, तगरीचे हार इथल्याच हातांनी
करावेत. ललनाच नव्हे तर पुरुषांच्या हातातील कलाही कधी अचानक
चमकून जाई.
गणपतीमधे प्रत्येक
घरी केळीच्या गाभ्याच्या सोपट्याच्या छान पातळ पट्या काढून त्या नक्षीदार कापून त्यांच्यापासून बनवलेलं मखर अत्यंत
सुबक, सुंदर असे आणि
इकोफ्रेंडलीही. ह्या मखरांची कलाकुसर डोळ्याचं
पारणं फेडणारी असे. आम्ही पेणहून गणपती आणून दिडदिवसाचा गणपती
बसवला. आमच्या छोट्याशा गणपतीला तरुण बुवा पाटलानी सुंदर मखर
तयार केलं. केळ्याच्या गाभ्याचा मोहक चमकदार हस्तिदंती रंग ह्या
मखराला फारच उठाव आणे. त्यात स्थानिक फुलांनी सजलेले गणपतीबाप्पा
पाहून मन प्रसन्न होऊन जात असे.
तेंव्हा पासून गणपतीबाप्पा आमच्याकडे
आमच्या सोयीनी येत जात राहिले. कधी दिड दिवस कधी पाच दिवस कधी
दहा. फारच अशक्य असेल तर बाप्पानी आम्हाला कधी उलट जाब न विचारता
ठिक आहे त्यात काय पुढच्यावर्षी येईन म्हणून कायम दिलासाच दिला. तर कधी सर्व लोकांच्या गणेशउत्सवाच्या
उत्साहात आपण सामील झाल्याने प्रत्येकच गणपती आमचा झाला. खाकी
रंगात सर्व रंग सामावून घेण्याची मोठीच क्षमता आहे.
नारळाच्या पडलेल्या झावळ्यांमधून
पावसात आडोशाला उपयोगी तट्ट्या विणाव्यात तर इथल्याच लोकांनी. नारळाच्या झावळ्यांच्या एक एक सुट्या बटा एकमेकीत गुंफता गुंफता छान चौकटी
चौकटीच्या नक्षीच्या तट्ट्या तयार होत.
गार्डरूमचं छप्पर शाकारायला,
गार्डस ना हातपाय तोंड धुवायला, पाण्यासाठी असलेल्या
नळांवर पावसापासून संरक्षित छान छप्पर तयार करत हया झावळ्यांच्या तट्ट्या. झावळी जर पारच
वाळलेली असली तर तिचे हीर/ काड्या काढून त्यांचा झाडू तयार करून त्याला छान सुतळीची विणलेली
मूठही येथील लोकांचे अंगभूत कलादर्शन घडवीत असे. पावसाळ्यानंतर
अंगण तयार करणं असो वा शेणानी सारवणं असो सुबक सुंदरच असणार.
नारळाच्या झाडाला कल्पवृक्ष
म्हणतात असं आम्हाला शाळेत शिकवायचे. नारळाच्या
सर्व भागांचे उपयोग कसे करावेत हे पहायला मात्र रेवदंड्यांचा एक दुमजली बंगला वा प्रासाद
नक्की पहायला जायलाच पाहिजे. (आज मात्र त्याच्या अस्तित्त्वाबद्दल
मला नक्की माहिती नाही.)
फार वर्षांपूर्वी
रेडिओवर `` अरे चोर! चोर!! मेरे दाऊद
के जुते लेकर भाग गया ‘’ अशी एक जाहिरात लागायची. त्या दाऊदचे हे घर. अत्यंत कलात्मकतेने बनवलेलं होतं;
तेही संपूर्ण नारळाच्या झाडाच्या वेगवेगळ्या भागांपासून. बागेत बसायला नारळाच्या आडव्या बुंध्याचे बाक, वर झावळ्यांनी
शाकारलेलं छप्पर, नारळी पोफळीच्या वाडीला पाणी देण्यासाठीही नारळाच्या
झाडाचे पोकळ बुंधे वर
पासून खालपर्यंत मधोमध उभे कापून लांबच्या लांब पाट तयार केलेले. बागेत पाणी खेळवण्यासाठी ही अभिनव जलसिंचन योजना होती. जमिनीतच असे पाट तयार केले तर जमिनीत मुरून खूपसं पाणी वाया जातं. त्यात तण फोफावतात. नारळाचं लाकूड पाण्याने खराब होत नाही. कुजून जात नाही.
वादळ वार्‍यात पडलेल्या नारळाच्या झाडांचेही अनेक उपयोग असतात.
जाळी बांधायला समुद्रात खोल रोवण्यासाठी वा किनार्‍याला बोटी बांधून
ठेवण्यासाठी जो भक्कम, खार्‍या पाण्यात न कुजणारा लाकडी खांब
लागतो तो नारळाच्या झाडाचा असतो. असो. येथे
दोन मजली घराला जायचा जिनाही नारळाच्याच बुंध्यांचा
वापर करून बनवला होता. त्याचा कठडा फार सुरेख होता. जिन्याच्या कठड्याला आधारासाठी लावलेल्या उभ्या नक्षीदार सळया वा पट्यांमधे प्रत्येक दोन पट्यांमधे एक एक लोंबता
दिवा लावून अनोखी प्रकाशयोजना केली होती. ह्या सर्व दिव्यांना
नारळाच्या करवंटीपासून बनवलेल्या सुंदर शेडस् होत्या प्रकाश डोळ्यावर न येता पायर्‍यांवर
पडत होता. कोकण कलात्मकता छोट्या छोट्या गोष्टीतून दृष्टीस पडत
होती.
किनार्‍यावर मिळणार्‍या शंखांच्या
कलाकृती हाही कलाविष्कार दाखविण्याचा अजून एक स्वतंत्र प्रांत होता. माझ्या मैत्रीणींनी समुद्रावरून छोटे छोटे शंख गोळा करून
त्यांना भोकं पाडून त्यांच्या माळा करून दरवाजांना शंखांचे पडदे तयार केले होते. मी पण
संध्याकाळभर शंख वेचून ते एका टबमधे ठेऊन दिले.
सकाळी ते स्वच्छ धुण्यासाठी मी पहायला आले तर
खोलीभर शंख फिरत होते. मी गोळा केलेले शंख हे जिवंत शंख आहेत हे मला कळलच नव्हतं. किंबहुना शंख जिवंत असतात हे पहिल्यांदाच पाहिलं. खोलीभर हिंडणार्‍या
त्या लक्ष्मीबंधूंना गोळा करून त्यांच्या
तीर्थरूपांकडे समुद्रावर नेऊन सोडायचा
मोठा उपद्व्यापच होऊन बसला.
Comments
Post a Comment